Rośliny

Rola roślin w życiu mieszkańców miast

W ostatnich latach popularność roślin doniczkowych znacznie wzrosła i coraz więcej osób je kupuje. Trend ten nie jest jedynie chwilowym wybrykiem, ponieważ sprzedaż roślin doniczkowych stale rośnie od kilku lat. Rośliny wprowadzają do naszych domów spokój, przytulność i komfort, co jest tak potrzebne w zgiełku miejskiego życia. W 2020 roku włoscy psychologowie przeprowadzili ankietę wśród prawie 4 tysięcy rodaków i odkryli, że im więcej roślin w domu, tym ich właściciele rzadziej doświadczali negatywnych emocji, byli niespokojni i cierpieli na bezsenność. Rośliny doniczkowe są częścią natury w naszych domach, która może nas uszczęśliwiać.

Wiele firm uzupełnia wnętrza swoich biur o zdrowe rośliny. Niektóre firmy oferują pomieszczenia specjalnie zaprojektowane tak, aby stworzyć poczucie spokoju, niczym w dżungli roślinnej, dzięki czemu ludzie mogą w takim „kącie natury” uwolnić się od stresu i natlenić organizm.

Badania pokazują, że rośliny doniczkowe pomagają oczyszczać powietrze w pomieszczeniach z toksyn i zanieczyszczeń, takich jak formaldehyd i benzen [Brilli F. i in., 2018]. Jedno z badań wykazało, że roślina bromelii usunęła ponad 80 procent spośród sześciu lotnych związków organicznych (spośród ośmiu badanych) w ciągu 12 godzin, podczas gdy roślina draceny usunęła 94 procent acetonu (żrącego związku występującego w wielu zmywaczach do paznokci) [American Chemical Society, 2016].

Rośliny doniczkowe mogą również znacząco poprawić nasze zdrowie psychiczne. Na przykład, gdy w norweskim Centrum Rehabilitacji Serca i Płuc zasadzono 28 nowych roślin w częściach wspólnych, pacjenci zgłaszali znaczną poprawę samopoczucia po czterech tygodniach w porównaniu do pacjentów, którzy przebywali w pokojach bez roślin [Raanaas RK i in., 2010].

W innym badaniu wykazano, że jakość życia mieszkańców domu opieki uległa poprawie, gdy zasadzili rośliny doniczkowe i nauczyli się, jak o nie dbać. Naukowcy twierdzą, że może to być spowodowane poczuciem spełnienia lub pozytywnymi emocjami, jakie ludzie czuli w stosunku do swoich roślin [Collins CC i in., 2008].

Według badań przeprowadzonych przez Uniwersytet w Exeter, produktywność pracowników wzrosła o 15% po wprowadzeniu roślin do biura. Rośliny były kiedyś niezbędne do przetrwania człowieka, a wrodzona więź z nimi skutkuje ogólną redukcją stresu i poprawą samopoczucia. To z kolei wpływa na zdolność człowieka do bycia kreatywnym i skupienia się na zadaniach, które wykonuje [University of Exeter, 2014]. Ponadto studenci, którzy wykonywali złożone zadania poznawcze w biurze z zielenią, byli w stanie skupić się dłużej niż ci w biurze bez roślin [Raanaas RK i in., 2010].

Naukowcy z Kansas State University odkryli, że pacjenci, w których pokojach znajdowały się rośliny, potrzebowali mniej leków przeciwbólowych, mieli niższe ciśnienie krwi i tętno oraz odczuwali mniejszy niepokój i zmęczenie w trakcie rekonwalescencji po operacji. Niektóre rośliny mają nawet właściwości lecznicze. Na przykład aloes może być stosowany w leczeniu oparzeń słonecznych i innych podrażnień skóry [American Society for Horticultural Science, 2008].

Dlatego rośliny doniczkowe stanowią ważną część naszego życia. Dostarczają ludziom tlenu, pochłaniają szkodliwe substancje z powietrza, zatrzymują kurz i chronią ich przed hałasem i zgiełkiem miasta. We wnętrzach rośliny tworzą komfort psycho-emocjonalny, dlatego zajmują ważne miejsce we wnętrzu i ekologii domu.

Jednak prędzej czy później każdy ogrodnik spotka się z problemem powolnego wzrostu roślin doniczkowych. Jeżeli jest to przerwa w rozwoju, występująca w fazie spoczynku lub po przeszczepie, to jest to proces naturalny. Natomiast wszelkie oznaki karłowatości lub powolnego wzrostu w innych okresach mogą świadczyć o problemach z pielęgnacją rośliny lub jej zdrowiem. Nieprawidłowe podlewanie, niedobór składników odżywczych, a nawet pojedynczych mikroelementów może prowadzić do poważnych zaburzeń wzrostu.

Jeśli chodzi o sadzonki, ogrodnictwo warzywne to nie tylko przyjemne hobby i sposób na zdobycie świeżych warzyw, ale także skuteczne narzędzie służące zachowaniu zdrowia psychicznego i dobrego samopoczucia. Ogrodnictwo warzywne jest niezwykle ważne dla zachowania zdrowia psychicznego z kilku powodów.

1. Odporność na stres i relaxes: praca w glebie, siew sadzonek i pielęgnacja roślin pomagają obniżyć poziom stresu i stworzyć atmosferę relaksu. Dzieje się tak ze względu na fizyczny aspekt ogrodnictwa (przebywanie na świeżym powietrzu, aktywność fizyczna), jak i emocjonalny (natura jako naturalny środek antydepresyjny).
2. Kontakt z roślinami stymuluje wydzielanie endorfin, hormonów szczęścia, co prowadzi do poprawy nastroju i zmniejszenia poziomu lęku.
3. Sukces w uprawie i pielęgnacji roślin buduje poczucie własnej wartości i pewność siebie. Jest to szczególnie ważne dla tych, którym brakuje pewności siebie.
4. Dbanie o sadzonki wymaga regularnej uwagi i troski, co pomaga rozwijać u człowieka odpowiedzialność i determinację. Cechy te przekładają się na inne dziedziny życia i pomagają nam lepiej radzić sobie z codziennymi zadaniami.

Uprawa warzyw to zatem nie tylko sposób na uzyskanie świeżych i zdrowych warzyw, ale także skuteczne narzędzie służące zachowaniu zdrowia psychicznego oraz odnalezieniu harmonii z samym sobą i naturą.

Bioregulatory peptydowe – innowacyjna nanotechnologia aktywująca wzrost, chroniąca przed stresem i stymulująca kwitnienie roślin

W ostatnich latach peptydy stały się popularnym przedmiotem badań w dziedzinie nauki o roślinach jako substancje przeciwdrobnoustrojowe, regulatory wzrostu roślin, insektycydy i herbicydy ze względu na dostępność ich syntezy i wysoką aktywność biologiczną [Zhang YM i in., 2023]. Na przykład wykazano, że peptydy przeciwdrobnoustrojowe mają zdolność niszczenia grzybów i bakterii chorobotwórczych dla roślin [Tang R. i in., 2023].

Ostatnio większą uwagę zwraca się na rozpuszczony azot organiczny, wolne aminokwasy i peptydy oraz ocenę ich udziału w absorpcji składników odżywczych przez rośliny w różnych ekosystemach [Cao XC i in., 2013]. Badania [Sauheitl L. i in., 2009; [Liu HJ i in., 2018] wykazali, że pomimo niskich stężeń aminokwasów i peptydów w roztworze glebowym, przyczyniają się one do akumulacji azotu, tworzą kompleksy z kationami metali i wpływają na ich biodostępność dla roślin [Dalir N. i in., 2014].

Azot jest głównym pierwiastkiem niezbędnym do rozwoju systemu korzeniowego roślin. Zmiany w systemie korzeniowym są szczególnie widoczne, gdy w glebie występuje zaburzenie równowagi składników odżywczych. W glebach o wysokiej zawartości azotanowej lub amonowej formy azotu aktywnie rozwijają się korzenie boczne, natomiast w przypadku niedoboru azotu następuje zahamowanie wzrostu korzeni bocznych.

Aby zmienić właściwości korzeni w odpowiedzi na zmiany w dostępności azotu, rośliny wykorzystują różne rodzaje cząsteczek sygnałowych, w tym hormony i małe RNA [Araya T. i in., 2014]. W roślinach strączkowych peptydy CLE regulują relacje endosymbiotyczne pomiędzy bakteriami brodawkowymi korzeni a rośliną żywicielską [Djordjevic MA i in., 2015]. Wzrost i rozwój roślin kontrolowane są przez fitohormony (takie jak auksyny, cytokininy, gibereliny, kwas abscysynowy, etylen). Okazało się, że działanie fizjologiczne tych regulatorów wzrostu roślin może być wzmacniane przez peptydy [Wang G. i in., 2016; [Wanyushin BF i in., 2017].

Egzogenne biologicznie aktywne krótkie peptydy AEDG (Ala-Glu-Asp-Gly), AEDL (Ala-Glu-Asp-Leu), KE (Lys-Glu) w stężeniu 10–7–10–9 M regulują wzrost, rozwój i różnicowanie kultury kalusa roślin tytoniu Nicotiana tabacum [Fedoreeva LI i in., 2017]. Tetrapeptydy AEDG i AEDL nie tylko zwiększają wzrost masy kallusowej, ale także stymulują formowanie się i wzrost liści u regenerantów.

Peptydy te modulują ekspresję genów w komórkach tytoniu, w tym genów odpowiedzialnych za morfogenezę i różnicowanie komórek. Peptydy modulują ekspresję genów rodziny CLE, kodujących endogenne peptydy regulacyjne odpowiedzialne za proliferację i aktywność funkcjonalną komórek roślinnych; geny rodziny KNOX (geny czynników transkrypcyjnych) i GRF (geny regulatorów czynników wzrostu kodujące odpowiednie białka wiążące DNA, takie jak topoizomerazy, nukleazy itp.).

Funkcja regulacyjna powyższych peptydów jest najwyraźniej realizowana dzięki ich wpływowi na geny rodzin CLE, GRF (czynniki wzrostu) i KNOX1 (czynniki transkrypcyjne). Dipeptyd KE zwiększył ekspresję genu CLE6 dwukrotnie i nie wpłynął na inne geny tej rodziny, podczas gdy tetrapeptydy AEDG i AEDL stymulowały ekspresję genów CLE2, CLE5 i CLE6.

Peptyd AEDG zmniejszył ekspresję genu CLE4, natomiast peptyd AEDL zwiększył ją prawie dwukrotnie. Wpływ badanych peptydów na geny KNOX1 i GRF był również genowo-specyficzny. Ekspresja genów KNAT1 i KNAT2 nie uległa zmianie pod wpływem krótkich peptydów. Ekspresja genów KNAT3 i KNAT6 istotnie wzrosła pod wpływem wszystkich badanych peptydów, w większym stopniu AEDL i KE (sześciokrotnie w porównaniu do kontroli).

Ekspresja genów LET6 i LET12 wzrosła pod wpływem peptydu AEDL i pozostała praktycznie niezmieniona pod wpływem peptydów AEDG i KE. Peptyd AEDL zwiększył ekspresję genu GRF1 ponad dwukrotnie, podczas gdy inne peptydy ją zmniejszyły. Peptyd AEDL stymulował również ekspresję GRF3, podczas gdy AEDG i KE nie miały na nią wpływu. Jednocześnie peptydy AEDL i KE nie wpłynęły na ekspresję GRF2, podczas gdy AEDG zwiększył ją dziesięciokrotnie. Zatem wpływ peptydów na geny kodujące białka regulatorów wzrostu roślin zależy od struktury pierwszorzędowej peptydu [Fedoreeva LI i in., 2017].

U roślin na poziomie ekspresji genów istnieje system regulacji peptydowej powstawania znanych dłuższych peptydowych regulatorów wzrostu i rozwoju. Wpływ krótkich peptydów na ekspresję genów i różnicowanie komórek u eukariotów może opierać się na kilku wspólnych podstawowych zasadach i mechanizmach regulacyjnych. Dlatego też, analogicznie do wpływu na komórki zwierzęce, krótkie peptydy mogą mieć działanie regulacyjne (sygnalizujące) na komórki roślinne, wpływając na różnicowanie, wzrost i rozwój roślin [Fedoreeva LI i in., 2017].

Należy również zauważyć, że wykazano, iż krótkie peptydy egzogenne pełnią funkcję kontrolną w regulacji genów regulatorów peptydowych. W szczególności wyraża się to w kontrolowaniu ekspresji genów kodujących znane dłuższe polipeptydy regulacyjne przez krótsze peptydy. Niektóre (krótkie) peptydy kontrolują ekspresję innych, tj. odkryto unikalne regulatory regulatorów, których działanie polega na modulacji ekspresji genów.

Można przypuszczać, że w procesie życia roślin krótkie peptydy (składające się z 2–4 reszt aminokwasowych), powstające w wyniku degradacji białek (zarówno rodzimych, jak i obcych), mogą wykazywać aktywność regulacyjną, a ich działanie w komórce może być (w pewnym stopniu) podobne do działania hormonów.

Ma on charakter sygnalizacyjny i, jak się wydaje, ma naturę epigenetyczną. Krótkie peptydy można uważać za obiecujące regulatory wzrostu roślin nowej generacji, które z pewnością znajdą zastosowanie w eksperymentalnej i praktycznej uprawie roślin. Jednym z możliwych mechanizmów działania krótkich peptydów na poziomie ekspresji genów, mającym charakter epigenetyczny, jest hamowanie procesu metylacji regionu promotorowego genu w wyniku zablokowania go peptydem.

Krótkie peptydy jako cząsteczki sygnałowe mogą wyzwalać lub hamować szeroką gamę procesów genetycznych i reakcji biochemicznych w komórce. Jednym z molekularnych mechanizmów działania krótkich peptydów może być specyficzna dla danego miejsca interakcja peptydów z DNA, prowadząca do zmiany charakteru transkrypcji DNA i ekspresji genów. Krótkie peptydy nie tylko mogą wiązać się z DNA w sposób specyficzny dla danego miejsca, ale także „rozpoznawać” je na podstawie stanu metylacji, tzn. inaczej oddziałują z metylowanymi i niemetylowanymi sekwencjami DNA [Fedoreeva LI i in., 2011]. Takie specyficzne wiązanie peptydów z DNA może najwyraźniej konkurować z wiązaniem DNA z różnymi białkami, które z nim współdziałają, w tym z enzymami (endonukleazami, polimerazami RNA i DNA, metylotransferazami DNA itp.).

Badanie [Fedoreeva LI i in., 2013] wykazało, że krótkie peptydy AEDG, AEDR, KEDW, KEDA, EDR wiążą się z histonami pszenicy H1, H2b, H3 i H4 znakowanymi FITC. Zakłada się, że specyficzne dla danego miejsca oddziaływania krótkich peptydów z histonami w chromatynie mogą służyć jako mechanizm epigenetyczny kontrolujący aktywność genów i różnicowanie komórek roślinnych.

Ponadto badano wpływ krótkich peptydów AEDG, EDR, AEDL, KEDG, AEDR, KEDP na hydrolizę DNA faga lambda przez endonukleazy koleoptylowe pszenicy WEN1 i WEN2 w obecności i nieobecności histonu H1. W badaniu tym po raz pierwszy wykazano modulujący wpływ krótkich peptydów na aktywność endonukleaz pszenicy, który występuje dzięki specyficznemu wiązaniu peptydów z DNA [Khavinson V.Kh. i in., 2011].

Rośliny są bardziej wrażliwe na krótko- i długoterminowe wahania środowiskowe (takie jak światło, temperatura, wilgotność) niż zwierzęta, dlatego regulacja homeostatyczna jest kluczowa dla ich przetrwania. Hormony roślinne, w tym peptydy sygnałowe, odgrywają ważną rolę w regulacji skoordynowanych reakcji roślin na środowisko [Linkova NS i in., 2024].

Dodanie peptydu AEDL (substancji czynnej Taxorestu) do mikroroślin tytoniu o zwiększonej zawartości soli (NaCl) powoduje zmniejszenie stresu oksydacyjnego komórek i zmniejszenie toksycznego działania NaCl. Po dodaniu peptydu AEDL do komórek roślinnych lokalizuje się on głównie w strefach elongacji i włośnikach korzeniowych, w mniejszym stopniu w strefie merystemu. W obecności peptydu AEDL ekspresja genu WOX7 zmniejsza się, co prowadzi do aktywacji różnicowania komórek macierzystych i wydłużania korzeni [Fedoreyeva LI i in., 2022].

Wstępne traktowanie nasion soi na 1 miesiąc przed sadzeniem dipeptydem KE i tetrapeptydem AEDG w stężeniach 0,01 g/l lub 0,001 g/l miało pozytywny wpływ na rozwój i plon soi odmiany Batya, pomimo nierównomiernego rozkładu opadów i niestabilnych warunków temperaturowych. W przeprowadzonym ręcznie doświadczeniu zastosowanie dipeptydu KE zwiększyło plon soi o 59,2-81,2%, a zastosowanie tetrapeptydu AEDG – o 62,9-83,7% w porównaniu do próby kontrolnej. Zastosowanie krótkich peptydów KE i AEDG w eksperymencie produkcyjnym przyczyniło się do zwiększenia liczby ziaren o 68,8% i 87,5%, a także do zwiększenia plonu odpowiednio o 30,5% i 18,4% w porównaniu z kontrolą [Aseeva TA i in., 2022].

Niedawno przeprowadzono również badanie dotyczące wykorzystania peptydów w wegetatywnym rozmnażaniu roślin ozdobnych, a także w uprawie sadzonek (Konferencja naukowa „Nowoczesne technologie przeciwstarzeniowe”, Irkuck – 3 marca 2024 r. „Zastosowanie peptydów Khavinsona w wegetatywnym rozmnażaniu roślin ozdobnych, a także w uprawie sadzonek”. Prelegenci – Dolgikh AV i Efimov EL) . Badano Revilab SL09.

Liście opadły z krzewów matecznych odmiany Pinata coleus, które były wystawione na mróz, i roślina została przeniesiona do szklarni. Podczas pierwszych sadzonek pobranych bez użycia peptydów, wszystkie 10 sadzonek obumarło, ponieważ według statystyk, jeśli roślina mateczna była wystawiona na mróz, jej procent ukorzenienia wynosi 0%. Druga partia sadzonek w ilości 5 szt. został odcięty od tej samej rośliny tydzień później i umieszczony w zwykłej szklarni. Sadzonki te spryskiwano codziennie preparatem Revilab SL09 (2 krople na 0,5 l wody). Czwartego dnia na sadzonkach zaczęły wyrastać liście. Trzynastego dnia ukorzeniania 2 z 5 sadzonek wytworzyło korzenie.

Przycinanie sadzonek jesienią często wiąże się z niewielką utratą roślin. Przy zastosowaniu preparatu Revilab SL09 (2 krople na 0,5 l) – oprysku bezpośrednio po przycięciu i następnego dnia, odsetek uratowanych roślin wyniósł 100%. Jednocześnie zaobserwowano przyspieszony wzrostkoleusa .

Koleus	Petunia	Alternantera	Werbena

Badano również wpływ preparatu Revilab SL09 na sadzonki petunii , alternanthery i słodkich ziemniaków, które zostały uszkodzone przez mróz. Rośliny opryskiwano codziennie preparatem Revilab SL09 o tym samym stężeniu. Po dwóch tygodniach sadzonki petunii dobrze się ukorzeniły, wyraźnie urosły i miały większe liście. Procent ukorzenienia wynosił około 50%. Alternanthera, która zamarzła niemal bez liści, ukorzeniła się w 100%, a werbena bonariensis – w 60%.

Następnie rośliny mateczne petunii zostały mocno przycięte i przesadzone z otwartego gruntu do doniczek o pojemności 1,5 litra. Zwierzęta opryskiwano codziennie preparatem Revilab SL09, po czym wskaźnik przeżywalności wyniósł 95%. Dodatkowo przeprowadzono eksperymenty na nieukorzenionych rozłogach truskawek ogrodowych. Przy oprysku preparatem Revilab SL09 straty wyniosły zaledwie 10%, a po półtora miesiąca masa zielona wzrosła 2,5-krotnie.

Dzięki temu oprysk preparatem Revilab SL09 podczas jesiennych sadzonek roślin doniczkowych zwiększa ich przeżywalność o 50–60%. Oprysk preparatem Revilab SL09 pozwala roślinom przetrwać stres (silne przycinanie, przesadzanie itp.) bez strat. Revilab SL09 przyspiesza również wzrost zielonej masy i pozwala na kwitnienie roślin ozdobnych w niesprzyjających warunkach (na przykład przy braku światła).

Schemat zastosowania językowych form peptydów w celu poprawy wzrostu, zwiększenia odporności na stres i aktywizacji kwitnienia roślin domowych i sadzonek:

Przygotuj roztwór peptydu bezpośrednio przed podlewaniem. Spryskiwać liście rośliny roztworem peptydu ze spryskiwacza 2 razy dziennie, rano i wieczorem + podlewać roślinę 50 ml wody z peptydem raz na 3 dni. Po 1-2 miesiącach można powtórzyć stosowanie peptydów.

Revilab SL09 zawiera peptyd AEDG, który według badań naukowych opisanych powyżej przyczynia się do poprawy wzrostu soi, tytoniu i pszenicy. Działanie tego peptydu opiera się na jego zdolności do stymulowania ekspresji genów odpowiedzialnych za różnicowanie, wzrost i aktywność funkcjonalną komórek roślinnych.

Peptyd AEDG jest składnikiem aktywnym preparatu Endoluten lingual [Zhurkovich IK i in., 2020], który może być z powodzeniem stosowany również w produkcji roślinnej. Badania naukowe dowodzą również, że peptydy KE i AEDL aktywują wzrost soi, tytoniu i pszenicy. Peptyd ten jest składnikiem aktywnym odpowiednio 
Vladonix lingual i Taxorest lingual [Zhurkovich IK i in., 2020] i wykazuje wyraźne działanie ochronne przed stresem. Proponowany schemat zastosowania zaleca skojarzone działanie tych bioregulatorów peptydowych w celu uzyskania najlepszego efektu.

Literatura

1. Narodowe badanie właścicieli zwierząt domowych APPA na lata 2021–2022. https://americanpetproducts.org/Uploads/NPOS/21-22_BusinessandFinance.pdf
2. Matchock RL Posiadanie zwierząt domowych i ich zdrowie fizyczne. Aktualny Opinia. Psychiatra. 2015, 28, 386–392 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26164613/
3. Scoresby KJ i in. Posiadanie zwierząt domowych a jakość życia: systematyczny przegląd literatury. Weterynarz. Nauka. 2021, 8, 332. https://www.researchgate.net/publication/357122036_Pet_Ownership_and_Quality_of_Life_A_Systematic_Review_of_the_Literature
4. Tan JSQ i in. Związek między posiadaniem zwierząt domowych a aktywnością fizyczną i zdrowiem psychicznym w okresie „wyłącznika” COVID-19 w Singapurze. One Health 2021, 13, 100343 https://www.researchgate.net/publication/355896400_Association_between_pet_ownership_and_physical_activity_and_mental_health_during_the_COVID-19_circuit_breaker_in_Singapore
5. https://todaysveterinarypractice.com/gastroenterology/zapalna-choroba-jelit-psów-kotów/
6. Allenspach K. Immunologia kliniczna i immunopatologia jelit psów i kotów. Klinika Weterynaryjna Małych Zwierząt Praktyka Małych Zwierząt 2011; 41(2):345–360. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21486640/
7. Honneffer JB, Minamoto Y., Suchodolski JS Zmiany mikrobioty w ostrym i przewlekłym zapaleniu przewodu pokarmowego u kotów i psów. Światowy Konkurs Gastroenterologiczny 2014; 20(44). 16489-16497 https://www.researchgate.net/publication/269185358_Zmiany_mikrobioty_w_ostrym_i_przewlekłym_zapaleniu_przewodu_jelitowego_u_kotów_i_psów
8. Dennis JS, Kruger JM, Mullaney TP Limfocytarne/plazmocytowe zapalenie żołądka i jelit u kotów: 14 przypadków (1985-1990). Polski: Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992; https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1624355/
9. Jergens AE Idiopatyczna choroba zapalna jelit u kotów: co wiemy i co pozostaje do odkrycia. J Feline Med Surg 2012;14(7):445-458 https://www.sci-hub.ru/10.1177/1098612X12451548
10. https://www.petfriendlyhouse.com/cancer-statistics-in-pets/
11. Brown SA Leczenie przewlekłej choroby nerek. W: Elliott J, Grauer GF (red.): BSAVA Manual of Canine and Feline Nephrology and Urology, wyd. 2. Gloucester (Wielka Brytania): BSAVA, 2007, 223-230. https://vetbooks.ir/bsava-podrecznik-do-nefrologii-i-urologii-psow-i-kotow-wydanie-3/
12. Ponosov SV Częstotliwość występowania dysplazji stawów u małych zwierząt domowych. Wiadomości z Państwowego Uniwersytetu Rolniczego w Orenburgu. 2020. Nie. 4 (84). 221-224 https://cyberleninka.ru/article/n/chastota-vstrechaemosti-displazii-sustavov-u-melkih-domashnih-zhivotnyh/viewer
13. Maslova ES Dysplazja stawu biodrowego u psów. Zasób elektroniczny. URL: https://oncovet.ru/ortopediya/displaziya-tazobedrennyh-sustavov-u-sobak
14. Jak rozpoznać i leczyć dysplazję stawu biodrowego? Zasób elektroniczny. URL: https://doggiedog.ru/bolezni-sobak/displaziya-tazobedrennyx-sustavov-u-sobak.html
15. Drobysh I. Objawy dysplazji stawu biodrowego u szczeniaka. Zasób elektroniczny. URL: https://sustavy-info.ru/priznaki-displazii-tazobedrennyh-sustavov-u-shhenka/
16. Orobets V. A., Letov II., Derkachev D. Yu. Określanie dysplazji stawów biodrowych u psów za pomocą radiografii komputerowej. Weterynaria Kubańska. 2012. Nie. 5. s. 10–13; http://vetkuban.com/num5_20124.html
17. Fevaprasitchai S., Pozyabin SV Porównanie skuteczności radiografii i tomografii komputerowej w diagnostyce niezgodności stawu łokciowego u psów. Patologia weterynaryjna. 2020. Nie. 1 (71). Str. 67–72; https://cyberleninka.ru/article/n/sravnenie-effektivnosti-rentgenografii-i-kompyuternoy-tomografii-pri-diagnostike-diskongruentnosti-loktevogo-sustava-u-sobak/viewer
18. Yagnikov SA Leczenie dysplazji stawu biodrowego u psów. Moskwa: RUDN, 2005. S. 37 https://studylib.ru/doc/2399467/diagnostika-i-lechenie-displazii-tazobedrennyh-sustavov
19. Khavinson V.Kh., Linkova NS, Dudkov AV, Polyakova VO, Kvetnoy IM Peptydergiczna regulacja ekspresji genu kodującego białka antyoksydacyjne i przeciwzapalne. Byk. do potęgi. biol. med. 2011. Tom. 152, nr. 11. Strony. 548-551; https://khavinson.info/assets/files/russ/2011-khavinson_linkova_dudkov.pdf
20. Khavinson V.Kh., Kvetnoy IM, Polyakova VO, Ryzhak GA, Kozlov LV Kompozycja farmaceutyczna peptydowa, środek na jej bazie do leczenia chorób żołądka i dwunastnicy wywołanych przez Helocobacter Pylori oraz sposób jego wykorzystania. Patent Federacji Rosyjskiej nr. 2449805 z dnia 27.01.2011 https://patents.s3.yandex.net/RU2449805C1_20120510.pdf
21. Ryzhak AP, Kuznik BI, Malezhik LP, Aksenova TA, Ryzhak GA, Lyutov RV Wpływ geroprotektora peptydowego na procesy naprawcze w błonie śluzowej żołądka u szczurów. Biuletyn naukowy Biełgorodzkiego Uniwersytetu Państwowego. Seria Medycyna. Apteka. Gerontologia i geriatria. 2012. Numer 20/1. S. 33-36 https://cyberleninka.ru/article/n/vliyanie-prirodnogo-geroprotektora-na-reparativnye-protsessy-v-slizistoy-obolochke-zheludka-krys/viewer
22. Khavinson V.Kh., Malinin V.V. Gerontologiczne aspekty regulacji peptydów genomowych. Bazylea (Szwajcaria): Karger AG. 2005. 104 str. https://elibrary.ru/rmlbsf
23. Khavinson VK, Popovich IG, Linkova NS i in. Regulacja ekspresji genów przez peptydy: przegląd systematyczny. Cząsteczki. 2021.Tom 26. Numer 22. 7053. 22 s.; https://khavinson.info/assets/files/skan/2021-khavinson_popovich.pdf
24. Linkova N., Khavinson V., Diatlova A. i in. Wpływ dipeptydów KE i EW w składzie leku tymaliny na ekspresję genów i syntezę białek zaangażowanych w patogenezę COVID-19. Międzynar. J. Mol. Nauka. Numer specjalny „Aktualizacje w zakresie komórkowych i molekularnych mechanizmów chorób autoimmunologicznych” 2023. Tom. 24. Str. 13377. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10488166/
25. Sakhenberg EI, Teryukova NP, Ivanov VA, Linkova NS, Khavinson V.Kh. Wpływ krótkich peptydów na wzrost komórek wątrobiaka Zaidla u szczurów i ich klonów // VII Rosyjskie Sympozjum „Białka i Peptydy”. Nowosybirsk, 2015. S. 370; https://docs.yandex.ru/docs/view?tm=1720767866&tld=ru&lang=ru&name=_.pdf&text=VII%20Russian%20symposium%20“Squirrels%20and%20pepti” dy.”%20Nowosybirsk%2C%202015&url=https%3A%2F%2Fpureportal.spbu.ru%2Ffiles%2F11805388%2F_.pdf&lr=2&mime=pdf&l10n=ru&sign=3867a51a 6424fe0595f08f11e6134c8e&keyno=0&nosw=1&serpParams=tm%3D1720767866%26tld%3Dru%26lang%3Dru%26name%3D_.pdf%26text%3DVII%2B%25D0%25 A0%25D0%25BE%25D1%2581%25D1%2581%25D0%25B8%25D0%25B9%25D1%2581%2 5D0%25BA%25D0%25B8%25D0%25B9%2B%25D1%2581%25D0%25B8%25D0%25BC%25 D0%25BF%25D0%25BE%25D0%25B7%25D0%25B8%25D1%2583%25D0%25BC%2B%25 C2%25AB%25D0%2591%25D0%25B5%25D0%25BB%25D0%25BA%25D0%25B8%2B%25D 0%25B8%2B%25D0%25BF%25D0%25B5%25D0%25BF%25D1%2582%25D0%25B8%25D0 %25B4%25D1%258B%25C2%25BB.%2B%25D0%259D%25D0%25BE%25D0%25B2%25D0 %25BE%25D1%2581%25D0%25B8%25D0%25B1%25D0%25B8%25D1%2580%25D1%2581%25D0%25BA%252C%2B2015%26url%3Dhttps%253A%2F%2Fpureportal.spbu. ru%2Ffiles%2F11805388%2F_.pdf%26lr%3D2%26mime%3Dpdf%26l10n%3Dru%26sign%3D3867a51a6424fe0595f08f11e6134c8e%26keyno%3D0%26nosw%3D1
26. Dick MA, Kostylev AV, Linkova NS Onkostatyczne działanie krótkich peptydów na komórki chłoniaka // Coll. Materiały z II naukowo-praktycznej konferencji młodych naukowców i specjalistów „Medycyna translacyjna – od teorii do praktyki”, Petersburg, 2014. S. 223-224; https://szgmu.ru/upload/files/NPM/Collection%20meters%20conferences%20MC%20i%20TM%202014_2%20part.pdf
27. Anisimov VN, Khavinson V.Kh., Morozov VG Karcynogeneza i starzenie się. IV. Wpływ czynników o niskiej masie cząsteczkowej grasicy, szyszynki i przedniego podwzgórza na odporność, zapadalność na nowotwory i długość życia myszy C3H/Sn. Mechanizmy starzenia się i rozwoju. 1982. Tom. 19. S. 245-258 https://khavinson.info/downloads/1982-Anisimov.pdf
28. Anisimov V.N., Khavinson V.Kh. Bioregulacja starzenia się za pomocą peptydów: wyniki i perspektywy // Biogerontologia. 2010. Nr 11. S. 139-149; https://khavinson.info/downloads/2010-Anisimov.pdf
29. Dilman VM, Anisimov VN, Ostroumova MN i in. Badanie działania przeciwnowotworowego ekstraktu polipettydowego szyszynki // Onkologia. 1979. Tom. 36, Nr 6. S. 274-280; https://khavinson.info/downloads/1979-Dilman-Stady.pdf
30. Chawinson V.Kh., Malinin VV, Ryżak GA Patent nr RU2302868C1. Środek normalizujący pracę nerek i metoda jego uzyskania. 2007 https://patents.s3.yandex.net/RU2302868C1_20070720.pdf
31. Chalisova NI, Linkova NS, Nichik TE, Ryzhak AP, Dudkov AV, Ryzhak GA Regulacja peptydowa procesów odnowy komórek w kulturach tkanki nerkowej zwierząt młodych i starych. Technologie komórkowe w biologii i medycynie. 2015. Nr 1. S. 124-127. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26033601/
32. Khavinson V.Kh., Tarnovskaya S.I., Linkova N.S. i in. Tripeptydy spowalniają proces starzenia w hodowlach komórek nerkowych // Postępy w Gerontologii. 2014. Volume 27. Nr 4. S. 651–656; ; http://www.gersociety.ru/netcat_files/userfiles/10/AG_2014-27-04.pdf
33. Zamorski II, Szczudrowa TS, Zelenyuk VG i inne. Peptydy przywracają stan funkcjonalny nerek w ostrej niewydolności nerek wywołanej cisplatyną // Bulletin of Experimental Biology and Medicine. 2015. Volume 159(6). str. 708-712; https://khavinson.info/assets/files/pdf/2015-zamorskij.pdf
34. Zamorsky II, Shchudrova TS, Zelenyuk VG i in. Nefroprotekcyjne działanie peptydu EDL w ostrym uszkodzeniu nerek różnego pochodzenia. Biuletyn Biologii Eksperymentalnej i Medycyny. – 2017. – R. 163, Nr 3. – S. 376-380; https://khavinson.info/assets/files/russ/2017-zamorskyi.pdf
35. Zhurkovich IK, Kovrov NG, Ryzhak GA i in. Identyfikacja krótkich peptydów w składzie kompleksów polipettydowych izolowanych z narządów zwierzęcych. Postępy w biologii współczesnej. 2020. Volume 140, Nr 2. S. 140-148; https://khavinson.info/assets/files/russ/2020-zhurkovich.pdf
36. Ryzhak GA, Popovich IG, Khavinson V.Kh. Perspektywy wykorzystania bioregulatora peptydowego w profilaktyce i leczeniu chorób układu mięśniowo-szkieletowego związanych z wiekiem (przegląd danych eksperymentalnych). Patogeneza. 2019. Tom. 17. Nie. 3. Strony. 13-24; https://khavinson.info/assets/files/russ/2019-ryzhak_popovich.pdf